KINKULU KIA NSI ETO MBEU

 

8 de Janeiro de 2014

Lumbu kia unu kiavawlwa mu vovela lusansu yovo Kinkulu kia Nsi eto Angola

Kwa'yeto esi Mbeu diaka, diawete vo tuyantika vovela oma ma lusansu lwa nsi eto va kiaki fulu (Sangangunga-Internet), mpasi  twayindulanga konso ntangu kana kweyi atuk'akulu eto, tuzayanga oma mabwidi kala ku nsi eto.

1. A nossa origem- kweyi atuka akulu eto;
2. O nosso passado, Kinkulu kia nsi'eto;
3. O presente Kadilu kietu mu ntangwa yayi
4. O futuro- Zingu ki'eto ku n'twala tukwendanga
katuvilakananga ko e kinkulu kia nsi'eto, kadi ambuta zeto vo ntambi zampa.

Se twazayi kana "Kinkulu kia nsi eto":
Kinkulu kia Nsi’eto Mbeu i nki?

Kinkulu kia nsi i nsas’a mambu mabwa muna nsi’eto muna kolo kiavioka.
Ambuta zeto avovanga vo:”Nsi yankulu, ntambi zampa.”

Mu tangwa yakedi Enkizi ku Maquela, mu ngonda nana,lumbu kiantete, Soba watelameswa kavovela oma ma lusansu lwa Zombo ( Kibokolo, Mbeu, Sakandika ye Kuilu Futa), edi kayika vo:

Na Mbeu, Na Kuilu Futa ye Na Sakandika, akitinu akala. Ku Mbanza Zombo, ikwau kukalanga, efulu ayadisilwanga, diodi kaziku ko. Ambuta zeto, vo: Mbeu nkumbu Mbongi, nkumbu vata ye nkumbu nkoko, ka nkumbu muntu ko.Diau dimosi ye Kuilu.

Edi dia nzole: Sakandika mu ntama dikalanga ku Kimbele, diayiza ku Zombo, mu mvu 1949.
Ambuta zeto edi akuzayisanga diaka, ku Zombo ka kuakala ntinu ko.


NTUKA KONGO DIA MBANGALA NZUNDU TADI

Ambuta zeto vo: akulu’eto atuka mu Kongo dia Mbangala Nzundu Tadi (Kongo), atomboka Nkusu ye Mafinda y’oku Zombo yi Mbata.

NKIA NTANGU MABWA MAMBU MOMO?

Kolo katuzeye ko kadi akulu eto kabazaya soneka ko yo tanga. Mu masono mankulu oma tutanganga vo:

Mu tezo kia mvu 1700  - Atinu wole kaka banwaninanga kimfumu

1.Don Pedro IV (ku Bangu, miongo mia Nkanda)

2.Don Zwau (ku Kongo dia Lemba)

Zazi ye Mfumu za zunga ya nene mu kina kolo:

1. Mani Soyo;

2. Mani Mbamba;

3. Mbata;

4. Mbanza Mpangu;

5. Duki dia Mbanza Nsundi;

6. Mfumu a nsi a Nsoso;

7.Mfumu a nsi a Wandu

Don Pedro IV ku Bangu mu miongo mia Nkanda. ye Don Zwau ku Kongo dia Lemba. Muna tandu kina batata ba Kapusini besia ngolo mu manisa mvita zina ye kutakesa nsi a Kongo muna luyalu lumosi. I dianu bazieta muna nsi zeto zawonso, bayenda kwa konso mfumu a zunga kianene: kwa Mani Soyo;kwa Mani Mbamba, kwa mfumu a Mbata ye Mbanza Mpangu; kwa duki dia mbanza Nsundi;kwa mfumu ansi a Nsoso ye Wandu.

Ku NKusu ma Mfinda, ikwau ku kala Vula , dia batata Kapusinu

1. Marcellin d'Atri

2. Luka de Caltanisette

Tuka vula diau kuna mbanza Nkusu batata Marcellin d'Atri ye tata Luka de Caltanisette bayenda kuna mbanza Zombo ye mbanza Nzolo.I bosi baleka kuna Kimpangu (mission), ye batomboka kuna Mbanza Mbata.Bele wana mfumu zizole zakala nwanina kimfumu:umosi, mwisi ki Nsaku Lau, wasauka muna simu dia nzadi Inkisi mu simu a Ngidinga, umosi nkumbu andi Don Mikael, mwisi ki Ngoma Mpasi, wavola zunga kia Mbanza Mbata mu zunga kia Ki mpangu.

Ne Nsundi wanwana vita ye Mpangu yo Mbata.Vita dibwidi e kuma bavene kwa mbwa nkumbu a mfumu a Mbanza Nsundi: Ne Kiangala.Ne Kiangala Na Nsundi nkwa mpu makumatatu zikondwa tatu wavola nsi, wayiza yala mu Kinkenze a Nzinga kuna Mbanza Nsundi (Na Luiva). Una kayala kuna kimbazi a nkanu, ne Kiangala wabakisa mpaku kwa Bazombo ye konso muntu uvioka vo utuka ku Mpumbu (Kinshasa).

NTUKA NSI NA ZOMBO

Muna kia mvita za kipala ye maka mambu, o makanda yantika katuka nsi Na Zombo ye sauka mu simu nzadi yo tunga ku Mbanza Mbungu.

Ambuta zeto kabazayididi diaka ko nkana nki ikuma ki diambu dia vaikisa kindu zangolo, makanda mayiza mwangana diaka konso wantu ye yau nzila. 

Nkindu ngolo yi nkwenya yabwa ku Mbungu, o makanda se ma mwangana diaka. Owaka asala kuna ndambu za Nsamba, ankaka akulumuka yo vava fulu ya mbote muna zi mfinda, (mabasi) ankaka alwaka na te kuna (Nkondo) Kuilu Futa yo yaka fulu ku simu di nzadi.Yayi i ntungwa atunganga mu mabasi.

Kolo diaka kia vioka, ankaka akatuka (Nkondo) Kuilu Futa ayiza tungi ku mabasi ma esi mbeu, ibosi ankaka diaka akatuka Mbeu ayenda tungi ku ma mabasi ma Kuilu Futa, ankaka avutuka ku ntoto Na Zombo. Avo i wana Kamadisu, akatuka ku Mbeu ayenda sumika vata dia ki Kimayala kuna (Nkondo) Kuilu Futa.


MINDELE MI NSUMIKA MBONGI MBEU

Lusansu lu nsumikinu n’sanda Mbongi Mbeu.

(Mindele mitwidi Mbongi Mbeu)

Mundele ulwaka ku zunga yeto mu tezo kia 1900

Mbongi ntete ya masoda ikalanga  va Kimpemba, ibosi atomboka ye tunga nzo ntete. 

(Homens que fundaram o Posto Béu no Concelho Administrativo do Zombo)

1. Sr. Teles (sio ntela);

2. Fernando (que iniciou o recenseamento, escolheu as primeiras autoridades tradicionais, sobas e cipaios nas aldeias primitivas (mabasi)

3. Pereira;

SEGUIRAM-SE OUTROS COMO:

Martins;

Carvalho (alcunhado de matu n’fundi, porque parecia-lhes que ouvia pouco);

Couceiro;

Barbosa;

Antonio;

Cunha (Secunio se nkuni);

owaka diaka.

Nkindu na Mwika ku Nkondo (Kuilu Futa)
VATA Kimpemba Nkosi

Ibosi vava esi (Nkondo) Kuilu Futa anwene nkindu yo mindele, dibwidi kuma, kadi esi (Nkondo) Kuilu Futa akusa mundele nkula. Vava Kapitau Mareiros, kuna Zombo, kawa mo, wakatuka Zombo, yo masoda mandi, walutila ku Mbeu, mu nzila P'elo yo kwenda nwana yo esi (Nkondo) Kuilu Futa. Anwana ndwana ngolo i kuna kavondelwa soba “Kamwika”, wayoka mavata mau yo zenga matu ma wantu.

Kapitau Mareiros, u vwandanga ku Zombo, walwaka ku (Nkondo) Kuilu Futa yo n'lunga miandi mia matu m'andombe kavondanga. Avo vondele ibosi, u kwazenga matu kayanika mo muna yaka ya nzo a’ndi ku Zombo.

I kiau kiaki kuma ndonga wantu akatukila (Nkondo) Kuilu Futa yo kwenda tunga ku Mbeu, yo wau. Akaka a katuka (Nkondo) Kuilu Futa muna ntangu mambu mambi masakidi, ankaka diaka akatuka )Nkondo) Kuilu Futa yo kwenda vwanda ku Mbeu. Owaka esi (Nkondo) Kuilu ayenda tunga ku (Ki Nkosi) Bwengas.

Vo i ”Kamalomba” i soba watambula mundele ntete ku (Nkondo) Kuilu Futa.

Ibpsi wantu a nkak'a tuka Sakandika, mukuma kia nkindu zasaka, ikuma esi (Kisaka) Kingundu, asobela nkumbu se Kingundu akatwidi (Kisaka) kadi mundele kayindula vo awu anwana awu
Yeto oko Mbeu, katu nwana kweto konso nkindu ko.

Kadi nsi’eto ya ntama. Tuka ntama ‘nsi’eto yazayakana ye mambu mayingi mabwa muna nsi’eto ka masonekwa ko kadi ambuta zeto kazaya sono ko. Ambuta zeto a kiaki tandu mambu mayingi avilakana ma lusansu lwa nsi’eto Mbeu, ekuma kamasonekwa ko, ye mpe ekolo se kingi kiaviokele kala.

Idina: tu wanga kwa mbuta zeto vo ku ” Mbungu” ndambu za Nsamba i kwau i kwa mwanganena diaka makanda mu simu nzadi, yo tunga muna mabasi, mu zi mfinda.

I dina diawete zaya lusansu lwa nsi’eto Mbeu.

I Wantu avita muna nsi’eto.
Nzanza ye mfinda za mpamba zakala ko.

Kanda dia ntete, tuzeye, dialutila muna nsi’eto (zunga ki’eto) “Ayaka” ayaka mpunza ye mbele, mu tangwa ayingwa muna Mbaza Mbata mu tezo kia 1568.

Kuma kadi, mu ntangwa mbuta akatukidi mabasi yo kwiza nsumiki mavata omu lula Mbeu- (Nkondo) Kuilu Futa (1933) awana yaka lekwa ya kanda dia ntente ku zunga yeto mu Kingundu, fulu kia badi.Ambuta zeto abakisa vo Ayaka, alutila ku zunga yeto mpe, mu ntangwa ayingwa ku Mbata , ye kwenda ku Kuangu.
Akuluntu abandulanga mambu, yi abandula mo vo vata dia ayaka dikala vo, lualu ilunsasu ngwidi ngwidi kwa mbuta zeto atunga zunga kia mavata meto ku Kingundu.

Ambuta zeto akatulwa mu mabasi kwa mundele mu mvu 1932/3

Owunu kiaki kia vovela mambu ma lusansu lu nsi eto Mbeu, tuvovela una wasumikinu mbongi Mbeu ye N,sanda Kimbala.

N’tu mia mbuta  mitombokele ku lula ntuka mabasi,mitunga vata diyikilwangu vo Kimbala:

1.    Kambala, kanda di Mpemba yi Mpata velele Kivelela mavata ma nkosu;

2.    Kabuka;

3.    Kamwila;

4.    Mpanzo Nsalela;

5.    Kanzila;

6.    Kanuanda

7.    Katumba;

8.    Kabunga;

9.    Kabwengu.

1.    Mpanzu Kikabama, kanda Mpemba yi Mpata Velele Kivelele, mutu mavata makosu;

2.    Ndombasi Dikonda, kanda Kimambu;

3.    Simão Kiala ki Mayungi,kanda Mpemba yi Mpata Velele Kivelele

4.    Samuele Luvumbu Lu Mpanzu, kanda Mazungu Ma Nkwati yi Nkakala Nkwati;

5.    Pedro Mpindi, Kanda ki Makuku, kise Mpemba yi Mpata Velele Kivelele

6.    Samuele Nkololo (Kanda ki Makuku, kise Mpemba yi Mpata Velele Kivelele)

7.    Manuel Mbumba,kanda Kinkenga mwana Kimambu

8.    Filipe Mpaka , kanda Mpemba yi Mpata

9.    Bernardo Mfumvu, kanda Kongu di Nza

10.João Nsimundele, kanda Mpemba yi Mpata Velele Kivelele

11.Migiele Kembwela , kanda

12.Samuele Tungu Dinzengi, kanda nkutu ngongu Kabala Ngongu

13.João Kamwenama, kanda Mpemba Mpata

14.Antonio Mvesa, kanda Mpemba yi Mpata

15.Kazua, kanda Kimakuku

16.Kiala ki Mfusu, kanda 

Mama i mambu ya baka kwa mbangi za nsuka asumika mavata meto.

I Dina wana kazeye lusansu lwetu ko, ayuvulanga kwa mbuta zeto, twina awu. Ye mpe lusansu lweto lusonamene kala mu nkanda ye muna vídeo.

N'kumbu zingi tuwanga kiuvu kiokio. Diambu akutuzayisanga ambuta zeto edi vo: akulu atuka ku Kongo dia Mbangala Nundu Tadi (Kongo), ntomboka ku Nkusu ye Mafinda , Nkama Ntambu, lwaka ku Zombo,sawuka nzadi,tunga ku “Mbungu” ndambu za Nsamba-Nlangu,ikwau atunganga, awonsono akala mu simu di nzadi.Makanda ma nkaka kasawuka nzadi ko, nzila nkaka akotela mu lwaka ku Mbungu.

Makanda mankaka ku Mbeu ka sawuka nzadi ko, asaukila Nkama Ntambu ibosi ayenda tunga ku ntandu Uau (nkoko).

Kwa mbuta zeto, wana awutukila mu mabasi oma ngwidi vo:

Mbeu, nkumbu vata, nkumbu nkoko, nkumbu mbongi.
Kamantufu kanda diandi Makanga, i yandi mbuta wayenda nata mundele ntente ku nsi’eto.
Ye Dina mbongi yabokelwangwa vo mbongi Mantufu. Ku se ntu, nsiku luyalu wu vaika,mu soba nkumbu za wantu (1946) yo sima nkumbu za nkaka, i kiau ekuma avanina kumbu “mbongi Mbeu” nkumbu nkoko.

Vava nyuvwidi kana ki ikuma Mfumu Mantufu kakotesela mundele ku Mbeu, ambuta vo:

Ntatani zakala va kati kwa mbuta zeto, Kamantufu,Katoko (ku Mpombo) ye waka ambuta.Ibosi soba Mantufu wa yeleswa mu nzenga azenga mambu ambuta, yandi wabaka makasi ye vova vo: wau vo kalunguididi ko, ngiele sawula mpe mundele ku Zombo keza vwanda mpe kwaku zunga kieto.

Ka Mantufu, mosi ki Makanga, wayenda ku Zombo, sawula mundele ku zunga ki eto.
Mundele wanatwa tuka Zombo i oku zunga kia nsi’eto Mbeu.

Mantufu i yandi yi soba di ntete usolwa ku mundele.
Vava kafwidi mfumu Mantufu, Kamamosi ko wavinga va fulu.

Va kiaki fulu ku voka di Senga, ikalanga nzo mfumu Mantufu.

Vakiaki fulu kaziama mfumu Mantufu, ku voka di Senga.



Mfoko nkunku kia ntete (parte1), lumbu yakwiza ibosi se twavovela diaka nkota mundele, mpaika mabasi, n'zibula nzila zau tatu, toloko, lukoto, tonga,masoba ma ntete, sipayi za ntete, makabu ma ntete, nkota mambu ma Nzambi Missioni yi Mpelo, yo maka mabu ma lusansu lweto.
Ibosi twasasila mo muna ndinga mputulukezo.

Kingana ki'eto kia Matoko ye Ambuta."Dina toko wasweka n'kulu andi ku mfinda,konso diambu kamwenanga mpasi mu zaya. wuyendanga kisweki kuna mfinda yo yuvula kwa n'kulu, muna kunsasila." Ambuta zeto,twasweka mu zi mfinda atusasidi olusansu lweto!.